Cmentarz z I wojny światowej w Świerżach Górnych Nr rej. MWKZ 274/A/84 z dn. 06.09.1984

Cmentarz z I wojny światowej w Świerżach Górnych Nr rej. MWKZ 274/A/84 z dn. 06.09.1984

Jedynym na terenie gminy Kozienice cmentarzem wojennym, objętym prawną ochroną i wpisanym do rejestru zabytków Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, jest cmentarz wojenny w Świerżach Górnych. Cmentarz ten jest jedną z większych nekropolii żołnierskich założonych w wyniku pierwszowojennych działań na terenie powiatu kozienickiego i południowego województwa mazowieckiego. Założenie cmentarza wiąże się z działaniami  zbrojnymi prowadzonymi w widłach rzek Wisły i Pilicy w maju-lipcu 1915 r. Świadczą o tym daty na tabliczkach zamieszczonych na mogiłach. W tym czasie – po przerwaniu linii frontu pod Gorlicami – armia rosyjska rozpoczęła wycofywanie się z zajętych wcześniej terenów. 5 lipca głównodowodzący armią rosyjską, wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, podjął decyzję o opuszczeniu przez Rosjan terenu Królestwa Polskiego. Od 19 lipca Rosjanie toczyli w okolicy walki odwrotowe, natomiast w ostatnich dniach lipca – w nocy z 28 na 29 lipca – pruski korpus dowodzony przez generała Königa, forsował Wisłę w okolicy Ryczywół-Kozienice. Pochowani na cmentarzu wojennym w Świerżach Górnych to głównie żołnierze walczący w tej operacji. Sprawami pochówku, zakładania i utrzymania cmentarzy wojennych na terenach powiatu kozienickiego, zajętego w 1915 przez austriackie wojska i administrację, zajmował się wydział X sekcji wojskowej Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w Polsce (Militärgeneralgouvernement in Polen) z siedzibą w Lublinie oraz jego terenowych ekspozytur w postaci Komend Powiatowych (Kreiskommando). W Gubernatorstwie i w Komendach Powiatowych istniały jednostki o nazwie Oddział Grobów Wojennych, które dodatkowo dzieliły się na dwie grupy: Ewidencji Grobów Żołnierskich (Evidenz-Gruppe) oraz Opieki nad Grobami (Fursorge-Gruppe). Przewidywanoóżne typy cmentarzy: cmentarze żołnierzy niemieckich, cmentarze żołnierzy austrowęgierskich (w tym legionistów) oraz cmentarze mieszane z wydzielonymi sektorami dla żołnierzy armii rosyjskiej. W praktyce tych ostatnich było najwięcej, do tego typu cmentarzy należy również obiekt w Świerżach Górnych. Zalecenia Oddziału Grobów Wojennych nakazywały lokowanie na terenie cmentarza żołnierzy i ofi cerów walczących stron: rosyjskiej, niemieckiej i austro-węgierskiej, z zachowaniem jednak podziału na żołnierzy poszczególnych armii i jednostek. Poległych grzebano w mundurach i bez trumien w dość płytkich pojedynczych grobach lub w głębszych zbiorowych mogiłach z zachowaniem odrębności armijnej. Wymiary pojedynczych kwater miały mieć 2 m długości i 1 m szerokości. Odstępy między kwaterami wynosiły 0,25 m, a szerokość alejki między grobami około 1,40 metra. Wszystkie mogiły miały być ziemne. Wytyczne z Wiednia nakazywały ponadto, aby wszystkie cmentarze były ogrodzone na początku żywopłotem lub płotem drewnianym, w dalszej kolejności murowanym parkanem z kompozycyjnie dobraną bramą główną. Wzdłuż parkanu powinny rosnąć drzewa wysokopienne, podkreślające widoczność miejsca. Nie zalecano sadzenia drzew między grobami, aby rozrastające się korzenie nie niszczyły mogił. Środek cmentarza powinien zdobić duży krzyż podkreślający swoim wyglądem wojenny charakter tego miejsca. Wybór usytuowania cmentarza nie był ustalony instrukcjami. Zazwyczaj były to tereny w rejonie walk, lecz nie zawsze w miejscach widocznych lub eksponowanych. Mogiły – co można zaobserwować w przypadku wszystkich cmentarzy wojennych na terenie powiatu kozienickiego – usytuowane były obok dróg, na skraju lasów, na pagórkach, wokół zabudowań gospodarczych, a także w głębokich jarach i lasach. Wykorzystywano również cmentarze parafialne. W praktyce większość z tych zaleceń zrealizowano również, urządzając cmentarz w Świerżach Górnych, dla którego projekt opracowano 4.05.1917 r. Na cmentarz ten zostały przeniesione ekshumowane z różnych pól bitewnych prochy poległych w 1915 r. żołnierzy. Cmentarz zajmuje powierzchnię około 0,15 ha, ulokowany jest w lesie za cmentarzem parafialnym, w jego północno-zachodnim narożniku. Właściwie jest niewidoczny z głównej szosy miejscowości, prowadzi do niego około 100-metrowa dróżka wzdłuż muru okalającego cmentarz rzymsko-katolicki. Przy furtce wejściowej ustawiona jest współczesna tablica informacyjna. Powszechnie na tablicach przy cmentarzach z I wojny światowej jest informacja o poległych podczas walk z lat 1914-1915, jednak tabliczki na krzyżach zawierają napisy o zabitych w 1915 r.

Na podstawie materiałów historycznych stwierdzić możemy, że do dziś zachował się początkowy (1917 r.) układ przestrzenny cmentarza. Układ ten tworzy rzędowe ulokowanie mogił przedzielonych aleją główną wzdłuż osi wschód-zachód. Aleja ta dzieli główną partię cmentarza na 2 kwatery oraz zamykającą ją wieńcowym ulokowaniem mogił założonych na planie prostokąta. W centralnej części cmentarza znajduje się drewniany krzyż bez opisu o wysokości około 5 m. Cmentarz jest ogrodzony. Od lasu otacza go drewniany płot o wysokości około 130 cm, od strony wschodniej murowany parkan będący ogrodzeniem przylegającego cmentarza parafialnego. Na terenie cmentarza wojennego znajduje się kilka metalowych krzyży nawiązujących charakterem do tego obiektu. Pochodzą one z sąsiedniego cmentarza parafialnego. Jednak charakterystycznym elementem cmentarza wojennego w Świerżach są łacińskie krzyże, z których większość zwieńczona jest drewnianym daszkiem. Jedynie na zbiorowej mogile żołnierzy armii rosyjskiej znajduje się krzyż prawosławny. 92 krzyże o wysokości około 160 cm umiejscowione są przy kwaterach żołnierskich. Podczas ostatniej renowacji obiektu (2012 r.) krzyże umocowano na specjalnych metalowych uchwytach, zabezpieczających przed butwieniem i uszkodzeniami. Na froncie krzyży umiejscowiono współczesne tabliczki z tworzywa sztucznego, na których widnieją teksty w języku niemieckim. Napisy na tabliczkach zawierają informacje o stopniu wojskowym zmarłego, jego imię i nazwisko, jednostkę wojskową, w której walczył, oraz datę śmierci. Nie zawsze są to pełne informacje. W kilku przypadkach są to jedynie imiona, nazwiska, bądź nazwa oddziału, w którym służył poległy.

Według Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa na cmentarzu spoczywa 104 poległych żołnierzy: 19 austro-węgierskich, 67 niemieckich oraz 18 rosyjskich. Wątpliwości, co do zamieszczonych informacji i sprzeczności wynikające z porównania obecnej z wcześniejszą treścią na tabliczkach, zamieszczono w nawiasach. Poniżej wykaz poległych:

• Pioneer KARL KILIEY (lub KILLEY?), K.U.K. Pion. Bat. I 5/5K, † 29.7.1915 (12.7.1915?)
• Ldstm Oberltn. NIKOLAUS LAMY, K. U. K. Bat. Pion., † 29.7.1915
• Inft. GEORG FETRIDEAN (lub DETRIDEAN?), I. R. 31.8 BAT. 31.k, † 21.7.1915
• Inft. ALOI NYADILANOSTI, K.U.K. PION. BAT. 31 K † 31.7.1915 (lub Inft. AICI ADILANEST I. R. 31 8 BAT 31 KOMP. † 21.7.1915?)
• Ers. Res. FRANZ SUPPER, K. U. K. Pion. Bat. 5/5 K., † 29.7.1915
• Gefr. STANISLAUS OLARIN, I. R. 31/14 K (I. R. 31/4 K?) † 21.7.1915
• Inft. ABRAHAM POPA (lub DODA?), I. R. 64 I/II MARSCHK., † 10.8.1915
• OTTO SCHNEIDER, L. J. R. 71 K, † 8.8.1915
• Utofz ALBERT SCHUTKOWSKI (lub SCHUCKOWSKI?), FELD. ART. REG. 11 BAT., † 30.7.1915
• Korporal JOHANNES JUNGHAUER, KRGA. B. RK. EPM. 68
• Utofz. ARTHUR ALBRECHT (lub ALERECHT?), 2 PION. BAT. 17/4..., † 20.7.1915 (lub 29.7.1915)
• Pionier ERICH RUTZ (lub DEUZ?) PION. BAT. 31. ERS.k.10 (lub 371 L. R. 5. KP?), † 21.7.1915
• Wehrm. FRIEDRICH BOLITE, L.J.R. 6/3 k, † 29.7.1915
• Res. MAX JAKOB, L.J.R. 32/65 † 15.10.1914
• Ldstm. JOHANN SOLLER, L. J. R. 6/1 k, † 29.7.1915
• THOMAS BURA, L. J. R. 6/3k † 29.07.1915
• Ldstm. THEODOR ORATZKI (lub DRATZKI ?), L. J. R. 19/12K, † 31.7.1915
• Gefr. STANISLAU LARSKI, L. J. R. 19/2K, † 31.7.1915
• Kanonier OTTO REINMAN, FELD ART. 7/3 KD † ...8.1915
• Wehrm. JOHANN SOBANSKI, L. J. R. 6/10K, † 29.7.1915 (lub 20.7.1915)
• Gefr. FRANK BAHR, RGT. ... 10/SCHW. KANN 6, † 2.8.1915
• Ldstm. HUGO KARTHE (lub KADIHE ?), L. J. R. 133/5k † 4.8.1915
• Gefr. KARL ...
• Gefr. ALBERT LANGE, L. J. R. 6/1K, † 29.7.1915
• Wehrm. ADR KOTSCHENRUTER, L. J. R. 6K, † 31.7.1915
• Ldstm. MICHAEL DARCZEWSKI
• Ldstm. LUDWIG URCZYK (FURCZYK?), L. J. R. 57/12k † 2.8.1915
• Gefr. JOHANNES SYTES, L. J. R. 10/9K, † 3.8.15
• WILHELM GRAUL, L. J. R. 7/1K, † 7.8.1915 (lub 2.7.1915)
• Utfz. KARL ULBRICHT, L. I. R. 46/9K, † 25.7.1915
• Ldstm. HEINRICH WÜLFERS, L. J. R. 6/1K, † 29.7.1915
• Gefr. ONO (lub OTTO?) NAUMBURG, L. I. R. 3/72K † 31.7.1915
• ... ALFRED HILMAN ...
• ... JUSTUS HILDEBRANDT ...
• Wehrm. ... KURD ..., L. J. R. 6/10K † 26.7.1915
• Ers. Res. GUSTAV NIEBUHR (lub NEDUHR?), L. I. R. 6/2K (lub 6/3K?) † 2.8.1915
• Wehrm. WILHELM PUCKMANN, L. J. R. 6/3/K † 2.8.1915
• Ldstm. OTTO QUANT..., L. J. R. 46/5K † 2.8.1915
• Ers. Res. JOSEPH SINKA, L. J. R. 23/4K † 31.7.1915
• WILHELM BE, († 3.7.1915 ?)
• WALTER REINEKE, 10.05.19 † 10339 (??)
• Wehrm. DETOWSKI, L. I. R. 59/2K
• OSWALD HURT, L. J. R. 19 MGK ( lubMEK?), † 1.8.1915
• HERMAN OFMANN
• Wehrm. ADALBERT/LINKE, † 2.8.1915
• Ldstm. WILHELM SCHUR, † 1.8.1915
• Ldstm. WILHELM STEINHOFF, † 2.8.1915 (lub 7.8.1915?)
• Ers. Res. TOBIAS ALBERS
• Musk. OTTO CIELOW (lub GIELOW?), L. I. R. 22/4K, † 3.8.1915
• ANTON MSYK, L. I. R. 25/6, † 2.8.1915 (lub 7.8.1915)
• Gefr. FRICKE KARL, † 31.7.1915
• Utffz. JOHANN JORGENS, L. I. R. 46/1, † 1.8.1915
• JULIUS RETZ, L.I.R. † 6.8.1915
• Wehrm. JOHANN BAR, L. J. R. 37/5K, † 4.8.1915 (lub 6.8.1915)
• Kanonier EDMUND DEMMER, FUSSAR. RGT. SCHW KAN
• Wehrm. PAUL NEUGEBAUR, L. J. R. † 8.1915.
• Gefr. EDMUND SAOK (lub SACK?), L. I. R. 2/6K
• Utof. JOHANN SCHNEKL, L. J. R. 12/K, † 6.8.1915
• Ldstm. SEBALD KALESKE, L. I. R. 46/1K † 1.8.1915
• Wehrm. EDMUND TUBAŃSKI, ART. REG. KAN.
• Wehrm. MARTIN MAZUREK, L. I. R. 37/6K
• Utffz. OTTO OBST, L. J. R. 37/7K, † 30.7.1915
• Wehrm. PAUL FLLGEL, L. J. R. 6, † 29.7.1915
• Wehrm. STRATMAN, L. J. R. 6 MK † 29.7.1915
• ADALBERT, L. J. R. 61K, † 29.7.1915
• Wehrm. PETER DUCKER, L. J. R. 6/1K, † 29.7.1915
• ANDERS (lub ANDRES?) ZABANIK, K. U. K. PION. BAT. 5/5K, † 29.7.15
• Pionier ADOLF DWORSCHAK, K. U. K. PION. BAT. 21
• Ers. Res. JOSEF JUHAS, K. U. K. PION. BAT. 5K, † 29.7.1915
• Pionier DERWARIS (DERWATIS?) SANDAR, K. U. K. PION. BAT. 5/5K, † 30.7.1915
• Pionier KARL ... TOEND K.U.K. PION. BATL. 5/5k † 23.7.1915
• ... PION. BAT. 5/5k † ... /JERZY WARKOWIAK
• PIONER PAUL HALADIK K. U. K. PION. BAT. 5K, † 29.7.1915
• OSTERRICHER KRIEGER
• LITOFZ DW
• Ers. Res JAKOBS
• ALFRED
• MAX SCHMIDT † 11.7.1915
• RUSSISCHER KRIEGER † 1914-1915
• OSWALD HIRT, L. J. R. 19 MGK † 1.8.1915
• HERMANN (WAHNSCH?) L. J. R. 46/5 k GK † 30.7.1915
• JUNG ROCH, L. J. R. 6/12k † 30.7.1915

Wcześniej, na tabliczkach widniały również nazwiska, których – z nieustalonych przyczyn – nie znajdziemy obecnie:

• Werh. STENHOFF
• HERMAN GONNG
• Gefr. WILHELM LEREHEROTH, L. I. R. 46/1K
• Ers. Res. HUND[...]

Jak wspomniano na początku, cmentarz jest obiektem zabytkowym o prawie wiekowej historii. Przez lata opieka i zainteresowanie nim czy to odpowiednich  władz, czy lokalnej społeczności, były zróżnicowane. W 1928 r. ówczesne władze zajmujące się konserwacją cmentarzy wojennych określiły stan obiektu jako  zły, przystąpiono więc do renowacji. W połowie lat 80. XX w. stan określano jako dobry. Przed wpisaniem do rejestru MWKZ i objęciem go ochroną konserwatorską, obiektem głównie zajmowała się okoliczna ludność, dokonująca drobnych prac porządkowych. Współcześnie w ramach opracowanego i realizowanego przez gminę Kozienice „Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Kozienice" cmentarz został odnowiony. Przeprowadzono renowację ogrodzenia, wykonano tablicę informacyjną, zrobiono nowe napisy na grobach żołnierskich oraz na bieżąco utrzymywana jest czystość i porządek.