Cmentarz żydowski – kirkut w Kozienicach Nr rej. MWKZ 403/A/89 z dn. 3.04.1989
Pierwsza wiadomość o opisywanym zabytku pochodzi z połowy 1790 r. 21 lipca ówczesnego roku, król Stanisław August będąc w Kozienicach wystawił przywilej, w którym zaznaczył, że teren pod budującą się hamernię, położony na gruncie zwanym Papiernia, jest za (...) kirkutem żydowskim, leżąc wzdłuż od grobli i stawu wodnego ku młynowi. W tym okresie to właśnie Żydzi nadawali ton życia gospodarczego Kozienic.
W kolejnym wieku nastąpił dalszy rozwój i umocnienie gminy żydowskiej w mieście. Sytuacji tej sprzyjał, poza licznymi przywilejami, fakt, że Kozienice były miastem królewskim i nie posiadały przywileju „de non tollerandis Judaeis". W połowie XIX stulecia ludność żydowska zamieszkuje teren wójtowski. Z administrowanego cmentarza wpłacała do ekonomii kozienickiej w 1826 r. 25 złotych. W 1835 i 1843 r. poszerzono teren cmentarza. W piśmie do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchowych w 1846 r. sporządzono anszlag (kosztorys) kosztów oparkaniania cmentarza grzebalnego. Realizacja nie doszła jednak do skutku, ponieważ Żydzi wymówili się niemożnością poniesienia tych kosztów. Wobec tego Komisja wstrzymała sprawę na 2 lata. Sytuacja powtórzyła się ponownie, Komisja przedłużyła termin na kolejne 3 lata. Anszlag kosztów wzniesienia murów wynosił 70 rubli i 80,5 kopiejek. W 1857 r. minął kolejny termin, a Żydzi nie byli w stanie zrealizować postanowienia władz. Nakazano więc rozwiązać sprawę sposobem administracyjnym.
W latach 1884-1886 toczył się spór między gminą żydowską a administracją majoratu kozienickiego, u którego podłoża leżały ziemie, na których ulokowany był kirkut. Żydzi, powołując się na przywilej z 1835 r. i wcześniej otrzymane przywileje zezwalające im poszerzyć teren cmentarza, zamiast zajęcia terenu o obszarze 1 morgi 50 prętów, zajęli obszar o powierzchni 3 mórg 103 prętów. Ostatecznie spór ten rozwiązały władze gubernialne, które zezwoliły na poszerzenie terenu cmentarza pod warunkiem zapłaty za teren i ogrodzenia całego cmentarza. Do czasu załatwienia tych spraw władze gubernialne nakazały zamknąć nowo zajęty teren. Według przekazów, kolejne poszerzenie terenu nekropolii miało miejsce w 1904 r.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego, który był jednocześnie ostatnim etapem rozwoju społeczności żydowskiej w Kozienicach, Żydzi nadal mieli silną pozycję etniczną i gospodarczą w mieście. Lokalna gmina żydowska należała do większych w woj. kieleckim. Na początku lat 20., według władz powiatowych, najbardziej palącymi potrzebami kozienickiej gminy żydowskiej było: wybudowanie mykwy (zbiornik, basen z wodą bieżącą, nazbieraną z deszczu lub pochodzącą ze źródła, służący do rytualnego oczyszczania, obmycia ciała, przedmiotów kultowych i innych), dokończenie ogrodzenia cmentarza oraz opiekę nad biednymi. Mykwy nigdy nie wybudowano, pozostałych spraw również nie doprowadzono do pozytywnego zakończenia. Z dostępnych dokumentów wynika, że dokończenie ogrodzenia przewidziano na 1939 r. Plany przekreślił wybuch wojny. Niemniej jednak poczyniono pewne działania. Umożliwiły to dochody – określane jako znaczne w dochodach gminy żydowskiej – pobierane: za sprzedaż grobów, za zezwolenie na stawianie pomników oraz dobrowolne datki na konserwację obiektu. W 1939 r. w dziale wydatki planowane (...) na dokończenie bramy cmentarnej 200 złotych. Ponieważ zamówiona w 1938 r. brama i furtki żelazne do cmentarza będą wykończone i zawieszone w 1939 r., i reszta należności za wykonanie powyższych robót wynosi 200 zł, zarząd gminy postanowił kwotę tę preliminować w budżecie na rok 1939. W tym samym roku planowano dokończyć budowę drogi na cmentarz.
II wojna światowa przyniosła zagładę kozienickich Żydów. Podczas okupacji na rozkaz Niemców większość nagrobków wyrwano i wykorzystano do utwardzania dróg i podwórzy. Z dostępnych informacji dowiadujemy się, że w 1942 r., w zbiorowym grobie na kirkucie pogrzebano ciała osób zamordowanych w trakcie deportacji ludności żydowskiej do obozu w Treblince. Ostatnie pochówki na kozienickim kirkucie odbyły się w kwietniu 1949 r.
Cmentarz żydowski w Kozienicach znajduje się na krańcach miasta, w jego południowej części. Od strony wschodniej zamyka go droga wylotowa krajowa nr 79 w kierunku do Radomia, od strony płn.-zach. granicę stanowi ul. Wójcików, zaś południowa dochodzi do terenów miejskich przy stawie, nad rzeką Zagożdżonką.
Jak wspomniano na początku, można sądzić, że cmentarz powstał ok. 1630 r. i w miejscu założenia znajduje się do dziś. Jeden z rozpoznanych nagrobków informujący o zgonie w roku 1821 pozwala przypuszczać, że na szczycie wzgórza, w okolicy współcześnie postawionego obelisku znajdowała się najstarsza część cmentarza. Zaś od strony ul. Radomskiej pochówki miały miejsce w latach dwudziestych zeszłego stulecia.
Dane z 1979 r. informują, że teren cmentarza zajmował 7 ha 8251 m2 – czyli tyle samo co w 1931 i 1962 r. Według aktualnych danych kirkut położony jest na działce 3704/18, o powierzchni 59 583 m2.
Obiekt w obecnej chwili to charakterystyczne wzgórze, porośnięte sosnami z licznymi fragmentami nagrobków i nielicznymi śladami po murowanych grobowcach. W latach 50. XX w. na terenie obiektu wybudowano pomnik z tablicą pamiątkową. Jest to obelisk upamiętniający Żydów, mieszkańców Kozienic, zamordowanych przez Niemców podczas II wojny światowej.
Obecnie żydowski kirkut przedstawia znacznie lepszą kondycję aniżeli jeszcze kilkanaście, kilkadziesiąt lat temu. Według opowiadań mieszkańców Kozienic, a także zgodnie z badaniami Adama Penkalli, (który z ramienia wojewódzkiego konserwatora zabytków dokonał inwentaryzacji cmentarza, jeszcze przed wpisaniem do rejestru zabytków w 1989 r.), na terenie obiektu w latach 80. XX w. znajdowały się 102 odnalezione kamienie, pozostałości po nagrobkach. Jedynie 2 miały fragmentaryczną inskrypcję w języku hebrajskim, a 2 były ze śladami polichromii. Współcześnie szacuje się, że na terenie kirkutu znaleźć można około 90 macew, w większości granitowych kamieni bez inskrypcji. Po Zagładzie, zlikwidowaniu przez Niemców wielowiekowej społeczności i kultury żydowskiej w Kozienicach, w tym miejsc pochówków starozakonnych podczas II wojny światowej, obiekt przez wiele powojennych lat ulegał dewastacji. Z cmentarza wybierany był piasek, zabierano również płyty nagrobne. Południowa część cmentarza przez wiele powojennych lat traktowana była jako teren rekreacyjnego wypoczynku dla letników umilających sobie wolny czas na zalewie Hamernia.
W 1957 r. decyzją Ministra Gospodarki Komunalnej zamknięto cmentarz żydowski. Na podstawie wyroku sądu powiatowego w Kozienicach Skarb Państwa w 1962 r. przejął działkę cmentarną.
W 1984 r. teren cmentarza ogrodzono oraz wzniesiono skromny ohel nad grobem Magida z Kozienic, ponieważ dawniej istniejący został rozebrany w czasie okupacji niemieckiej.
W 2004 r. wykonano solidne, wysokie ogrodzenie otaczające cały teren cmentarny oraz nowy, znacznie większy ohel. Wygrawerowana tablica umieszczona na głównej bramie na cmentarz informuje, że inwestorem tego przedsięwzięcia był rabin Mendel Reichberg (z Nowego Jorku). Ohel jest jednym z dominantów cmentarza otaczany specjalną czcią współwyznawców. Jest to grobowiec (dom) cadyka, Magida z Kozienic. Wewnątrz grobowca znajduje się kilka współczesnych macew i mniejszych tablic epitafijnych, które upamiętniają:
- Izraela syna Szabataja Hopsteina, Magida z Kozienic, założyciela dynastii, zm. 28.09.1814 (14 tiszri 5575 )
- Mosze Eliakima Bria syna Izraela, drugiego kozienickiego rebbe,
- Eliezera syna Mosze Eliakima Bria, czwartego kozienickiego rebbe,
- Jechiela Jakowa syna Eliezara, piątego kozienickiego rebbe,
- Jerachmiela Mosze syna Jechiela Jakowa, szóstego kozienickiego rebbe,
- Aszera Elimelecha syna Jerachmiela Mosze,
- Isachara syna Mosze Eliakima Bria,
- Menachema wnuka Magida z Kozienic,
- Zeliga Eliezera z Kozienic syna Jakowa Icchaka z Błędowa i Mogielnicy.
Cmentarz żydowski w Kozienicach jest obiektem pielgrzymek wyznawców judaizmu. Zainteresowani odwiedzeniem cmentarza proszeni są o wcześniejszy kontakt telefoniczny z osobą przechowującą klucz (tel. 502 918 929).
