Kościół parafialny Świętego Krzyża w Kozienicach Nr rej. MWKZ 277/A/84 z dn. 27.12.1984
Kościół znajduje się w samym centrum Kozienic, przy głównym skrzyżowaniu ulic miasta: Warszawskiej, Lubelskiej, Radomskiej oraz przy Kochanowskiego, gdzie znajduje się dworzec autobusowy PKS. Kościół stoi na zadrzewionej działce, ogrodzonej żelaznymi przęsłami z ceglanymi, otynkowanymi słupkami. Od strony zachodniej teren kościelny graniczy z Ogrodem Jordanowskim. Obecnie biegnie tędy dróżka, która w XIX w. była aleją prowadzącą od wrót kościelnych aż do drzwi wejściowych dawnego pałacu (dziś Urząd Miejski).
Według tradycji pierwszy kościół w Kozienicach został wybudowany dzięki fundacji króla Władysława Jagiełły w 1394 r. Była to niewielka, drewniana świątynia fi lialna, zależna od najstarszej w gminie parafi i w Świerżach Górnych. Kościół ten pod wezwaniem św. Krzyża miał być położony na wzniesieniu między ul. Nowy Świat a Czwartek.
Kolejni Jagiellonowie, Zygmunt I – urodzony 1.01.1467 r. w Kozienicach – oraz Zygmunt II August wspierali funkcjonowanie kozienickiej świątyni poprzez wzbogacanie jego uposażenia i renowację. Wówczas kościół należał do parafii Wargocin. Gdy pierwszy uległ zniszczeniu, król Zygmunt August w 1554 r. postawił w jego miejsce drugi, większy i drewniany. W 1657 r. kościół podzielił los setek, jeśli nie tysięcy, polskich świątyń rozgrabionych i zniszczonych przez Szwedów lub ich kamratów. Kościół odbudowano dopiero po 10 latach. Trzecia świątynia wybudowana przez ks. proboszcza Macieja Dąbrowskiego w 1667 r. przetrwała niemalże 100 lat.
Kolejny, czwarty z kolei, kościół drewniany ufundowała małżonka króla Zygmunta III, królowa Polski Maria Józefa. Przestronną i okazałą budowlę, postawioną w 1754 r., konsekrował w 1763 r. biskup kijowski, Józef Andrzej Załuski. Świątynia ta została przeniesiona w bezpośrednie sąsiedztwo kozienickiej rezydencji królewskiej. W przybliżeniu znajdowała się w miejscu, gdzie obecnie ulokowany jest zabytkowy cmentarz rodziny Denów, w parku miejskim.
W 1864 r. proboszczem parafi i został ks. Józef Khaun. Po ponad 100 latach istnienia ten drewniany kościół chylił się ku upadkowi. Postanowiono wybudować nową, murowaną świątynię. Głównym budowniczym został ks. Józef Khaun, zaś duże nakłady finansowe – prawie 7000 rubli – poniósł gen. Włodzimierz Den. Ten ostatni zażyczył sobie, żeby główne wejście do kościoła znajdowało się naprzeciwko pałacu kozienickiego, tak, żeby mógł z okien oglądać świątynię. Warunek ten spełniono – stąd też i taka wyjątkowa lokalizacja, choć normą było i jest w kościołach, że wejście główne znajduje się frontem do dużej ulicy. Świątynię budowano w latach 1868-1869. Kamień węgielny wmurowano 14.06.1868 r., a 24 października następnego roku biskup sandomierski ks. J. Juszyński konsekrował nowy kościół, który bez większych szkód przetrwał do dziś. Historia pokazuje, że jest to piąty, w przeszło 600-letnich dziejach, gmach kościoła pw. św. Krzyża w Kozienicach.
Świątynne mury wzniesione są z cegły, obustronnie tynkowane na zaprawie wapiennej. Sklepienie deskowe przesłonięte jest płaskim stropem, wypełnionym drewnianymi kasetonami. Na podłodze ułożona w 1928 r. terakotowa posadzka. Dach jest drewniany, krokwiowy oparty na koronie muru, krokwie natomiast wzmocnione są drewnianymi słupami. Stolarka okienna i drzwiowa w całym kościele jest drewniana, a framugi i okiennice osadzone są w murach. Drzwi drewniane osadzone są na współczesnych zawiasach, schody zewnętrzne pokryte terakotą. Rzut kościoła usytuowany jest na planie prostokąta, trzynawowy, halowy. Kościół jest orientowany, prezbiterium zamknięte trójbocznie, jest trochę szersze od nawy głównej, z 2 zakrystiami, które mają oddzielne wejścia z zewnątrz. Od frontu świątynia ma wejście główne przez kruchtę, nad którą jest usytuowany chór i wieża kościelna. Dodatkowo są 2 wejścia boczne po prawej stronie ze schodami na chór i wieżę kościelną, a także po lewej stronie od wejścia głównego. Wysoka jednokondygnacyjna bryła budowli zakończona jest dwukondygnacyjną wieżą. Fasada budynku ma dominującą środkową wieżę, wejście główne oraz nawy boczne rozdzielone są uproszczonymi pilastrami. Wieża z dzwonnicą na wysokości dwóch trzecich przedzielona została gzymsem międzykondygnacyjnym. Wejście główne do kościoła otwierają dwuskrzydłowe drzwi, zamknięte łukiem pełnym z ozdobnym boniowanym gzymsem. Nad drzwiami widnieje okrągłe witrażowe okienko – podobne jak w szczycie prezbiterium – ozdobione boniowanym wokółokiennym gzymsem. W wyższej kondygnacji wieży, na każdej ze stron, umiejscowione są: 1 lub 2 małe okienka zamknięte pełnym łukiem. Wieżę wieńczy trójkątny tympanon, nad którym wznosi się dzwonnica z blachy, przepruta z każdej strony otworami dzwonowymi, przesłoniętymi metalową, poziomą żaluzją, z dachem iglicowym zwieńczonym krzyżem. Na elewacji frontowej widoczny jest rok konsekracji świątyni – 1869 r. Elewacje boczne zostały symetrycznie rozdzielone pilastrami z otworami okiennymi zamkniętymi łukiem prostym, okolone gzymsami z drzwiami prowadzącymi do dzwonnicy. Elewacja południowa jest symetryczna z drzwiami do zakrystii, oknami flankującymi prezbiterium oraz blendą, czyli ślepym oknem o wykroju arkady, w którym jest krzyż i rzeźba przedstawiająca Pietę. Rzeźba ta została umieszczona tu w latach 70. XX w. Wcześniej w blendzie widniał fresk Przemienienia Pańskiego, który został zamalowany. Cementowy cokół wokół budowli osłonięty blaszanym parapetem obecnie skuty jest do surowej cegły na wysokość parapetów okien. Zabieg ten spowodowany jest pracami restauratorskimi, jakie podjął obecny proboszcz parafii, m.in.: osuszaniem ścian i izolacją fundamentów. Pod dachem jest gzyms podokapowy. Sam budynek z terenem kościelnym od chwili wybudowania i konsekracji do dziś podlegał różnym pracom remontowym i budowlanym. Najwięcej zmian, które widzimy do dziś wykonano w latach 60. i 70. XX w., nad tymi pracami czuwał m.in. wikariusz ks. Adam Socha, który ukończył szkołę budowlaną. W 1960 r. postanowiono całkowicie wymienić chylące się ku upadkowi drewniane ogrodzenie. Z kolei w latach 1976-1978 ówczesny proboszcz ks. Siedlecki dobudował iglicę wieży kościelnej, którą wieńczy złota kula i krzyż.
W 1999 r. ks. prof. E. Warchoł wokół kościoła zlecił ułożyć kostkę brukową. Również i obecnie trwają prace renowacyjne, prowadzone zgodnie z wytycznymi Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Nowy administrator parafi i ks. kanonik Kazimierz Chojnacki podjął czaso- i kapitałochłonne prace renowacyjne, które jeszcze nie zostały ukończone, lecz są niezbędne, by zachować i wzmocnić żywotność świątyni.
Styl architektoniczny budowli można nazwać a'la bazylikowy lub pseudobazylikowy. Szeroka nawa główna jest nieznacznie wyższa od naw bocznych. Wnętrze podzielone jest na nawy dwoma rzędami arkad złożonych z 8 fi larów, które podtrzymują sklepienie świątyni i charakterystyczny kasetonowy sufi t wykonany w 1964 r. Nad łękami łączącymi arkady widać malowidła ze scenami biblijnymi. Nad łukiem tęczowym prezbiterium ścianę przyozdabia fresk przedstawiający Ostatnią Wieczerzę. Nieskomplikowana architektura kościoła ubogacona jest wzbudzającym zachwyt wystrojem. Najpiękniejszymi elemenami kościoła jest 5 rokokowych ołtarzy: ołtarz wielki i 4 boczne – rozmieszczone symetrycznie po 2 w nawach bocznych. Wystrój i wyposażenie niewiele zmieniło się od początku urządzenia świątyni. Ołtarz główny posiada 4 kolumny o bogato zdobionych głowicach. Kolumny tworzą podstawę dla platformy, na której nad skrajnymi kolumnami umiejscowione są złocone figury aniołów. Wewnątrz nastawy ołtarza wyściełanej ciemnobordowym suknem uwagę zwraca cykl rzeźb – z prawej Maria Magdalena, z lewej św. Jan Apostoł, oboje stoją zwróceni twarzami do środka, ku postaci Chrystusa ukrzyżowanego, niemalże naturalnej wielkości. Nad ołtarzem wznosi się obraz z wizerunkiem św. Rocha, malowany olejno na płótnie. Tabernakulum jest pomalowane i zdobione złocistymi dekoracjami. W prezbiterium znajdują się również: po prawej stronie, nad wejściem do pomieszczenia dla ministrantów, obraz Świętej Rodziny z 1883 r. autorstwa Wojciecha Gersona; po przeciwnej stronie nad drzwiami zakrystii wisi obraz z 2. poł. XVIII w. św. Jana Nepomucena pędzla Szymona Czechowicza, ofiarowany kościołowi przez Jana Kantego Fontanę. Na ścianie tęczowej zawieszone są 2 wielkie obrazy olejne z końca XVIII w. Z lewej strony obraz z wyobrażeniem Matki Bożej Anielskiej z Dzieciątkiem Jezus na ręku, po prawej natomiast przedstawiający Matkę Boską Różańcową z Dzieciątkiem oraz klęczącymi postaciami św. Dominika i św. Klary. Jak informują tabliczki, obrazy te w 2003 r. zostały odrestaurowane starniem Towarzystwa Miłośników Ziemi Kozienickiej.
Ołtarze boczne wykonane są w tym samym stylu, jak ołtarz wielki – drewniane, pomalowane na kremowo i ozdobione złotymi ornamentami. Do każdego z nich prowadzą po 2 schodki, każdy posiada obrazy, od których bierze nazwę. Ołtarze z lewej strony to ołtarz Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus zawierający malowidło przystrojone w pozłacane szaty, wokół którego wisi kilka wotów ze srebra lub posrebrzanych, oraz Przemienienia Pańskiego z umieszczonym w środku obrazem pędzla Sotkiewicza. Z prawej strony mamy ołtarze: XVIII bądź XIX-wieczny ołtarz z obrazem św. Antoniego namalowanym prawdopodobnie przez Szymona Czechowicza, a także wizerunek św. Franciszka obejmującego ukrzyżowanego Chrystusa. W nastawach ołtarzowych umieszczone są 2 kolumny, u nasady których stoją rzeźbione w drewnie figury obrazujące proroków lub świętych. Nad głowicami kolumn ustawione są putta, czyli motywy dekoracyjne przedstawiające małych, pucołowatych, półnagich chłopców – aniołków. Wszelkie rzeźby i motywy przy ołtarzach wykonane są w barokowym, bardzo bogatym, lekkim i ozdobnym stylu. Wyposażenie świątyni uzupełnia również ambona, wykonana z drewna, malowana podobnie jak ołtarz, czyli na kremowo ze złoconymi ornamentami. Na podbiciu baldachimu umieszczono płaskorzeźbę wyobrażającą Ducha Świętego, a na „plecach" ambony – Chrystus z krzyżem. Do jego stóp tuli się owieczka, a niżej widnieje napis w języku łacińskim „Bonus Paster" (tzn. Dobry Pasterz). U podnóża ambony umieszczone są płaskorzeźby przedstawiające czterech ewangelistów. Chrzcielnica umiejscowiona jest między prezbiterium a prawym ołtarzem bocznym. Wykonano ją z marmuru. Ma kształt dużej wazy, przykrytej miedzianą pokrywą. Otacza ją żelazna, kuta krata. Posiada 3 marmurowe kropielnice – 2 małe i 1 dużą. Została ufundowana w 1929 r. z dobrowolnych ofiar parafian. Wykonano ją w miejscowym zakładzie Wacława Majewskiego.
W świątyni znajdują się również feretrony – przenośne, obustronnie malowane obrazy w ozdobnych ramach. Stanowią one cykl malowanych na płótnie 14 obrazów Stacji Drogi Krzyżowej. Do najstarszych, a zarazem najcenniejszych przedmiotów, należy zaliczyć: monstrancję wieżyczkową, srebrną, pozłacaną, wykonaną w 1587 r. w Krakowie, fundacji proboszcza wiślickiego Andrzeja Pieniążka; wczesnobarokową puszkę na komunikanty z 1. poł. XVII w. i barokowy trybularz czyli kadzielnicę. Oprócz tego wykonany w 1784 r. relikwiarz służący do przechowywania szczątków drewna z Krzyża Świętego, a także naczynia liturgiczne: kielichy srebrne i pozłacane z XIX i pocz. XX w. Do dziś nie zachował się pierwotny wystrój malarski świątyni, wykonany przez artystę malarza Zdzisława Jasińskiego w 1887 r. W latach 1926-1927 malowidła ścienne wykonali Wereszczyński, Długosz, Kopiński i Bogucki. Współcześnie podziwiać możemy stonowane, pastelowe freski religijne namalowane przez urodzonego w Kozienicach, uznanego artystę- malarza Stanisława Westwalewicza. Nad kościelną polichromią pracował w latach 1963-1964, a przeprowadzona pod koniec 1996 r. jej renowacja zachowała kompozycje i układ malowideł. W kruchcie bocznej, po lewej stronie od wejścia głównego, znajdziemy kilka wmurowanych w ścianę kościoła tablic poświęconym ważnym wydarzeniom lub osobom związanym z działalnością przyparafialną. W przeciwległej kruchcie ze schodami prowadzącymi na chór, jest wmurowana przez proboszcza Feliksa Kuropatwińskiego w 1907 r. tablica, płaskorzeźba z odpustami danymi przez papieża Piusa X. Inskrypcja po łacinie wyryta jest w kamieniu. W wejściu głównym jest usytuowana drewniana figura Chrystusa na krzyżu, tablica upamiętniająca żołnierzy oddziału Batalionów Chłopskich „Bilofa-Tomasza" oraz tablicą z krótką historią kościoła.
