Pomnik-mauzoleum Legionistów Polskich poległych w walkach pod Laskami i Anielinem w dniach 22–24 października 1914 r. - wpisany do rejestru zabytków Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków 3 kwietnia 1989 r., nr rej. 402/A/89.
Pomnik-mauzoleum znajduje się około 400 m na zachód od stacji kolejowej Żytkowice w gm. Garbatka-Letnisko. Można do niego także dojść leśną drogą, skręcając w lewo od szosy Garbatka-Laski, o odpowiednim kierunku informuje nas prowizoryczna tabliczka informacyjna.
Zabytkowe mauzoleum legionistów w Żytkowicach jest wyjątkowym miejscem, ponieważ wśród wielu cmentarzy wojennych jest jedyną nekropolią ulokowaną w miejscu bitwy stoczonej przez żołnierzy polskich w tym okresie. Zamiar zbudowania cmentarza wojennego w tym miejscu powstał już w 1918 r., kiedy to władze austro-węgierskie opracowały odpowiedni projekt cmentarza, w którym przewidziano oddzielna kwaterę dla poległych i zmarłych z ran legionistów. W dokumentach okreslany był on wówczas jako "Kriegerfriedhof bei Anielin n° 13". Projekt ten nie został jednak zrealizowany.
Obiekt związany jest z bojami toczonymi pod Anielinem-Laskami w dniach 22-26 października 1914 r. w ramach walk o Twierdzę Iwanogród (Dęblin). W walkach tych brał udział 1 Pułk Legionów Polskich, wchodzący w skład 46 austriackiej dywizji obrony krajowej. Opis i okoliczności walk, dzięki bogatej bibliografii jest dobrze znany. Warto wspomnieć, że polskimi oddziałami dowodził Józef Piłsudski, a w walkach brało udział wielu późniejszych generałów oraz wysoko postawionych wojskowych w tym przyszli Marszałkowie Polski – Edward Rydz Śmigły i Michał Rola Żymierski. Podczas walk na tym terenie poległo około 250 legionistów, których miejscowa ludność chowała w oddzielnych kwaterach na polu bitwy, bądź w masowych mogiłach np. w lesie na południe od wsi Laski. Dopiero po odejściu z terenów Królestwa Polskiego rosjan, okupacyjne austriackie władze wojskowe rozpoczęły planowe zbieranie poległych i chowanie ich na cmentarzach wojennych w Brzustowie, pod Zagożdżonem (część obecnych Pionek), Janusznie i Policznie. Jednak na polu bitwy pozostały jeszcze szczątki wielu poległych leginistów. Juz w odrodzonej Rzeczypospolitej okoliczna ludność zaczęła zwracać na to coraz większą uwagę odpowiednim władzom. Problem był tym większy, że ziemia, w której chowano poległych jest bardzo piaszczysta i z roku na rok warunki atmosferyczne powodowały odsłanianie ludzkich kości i fragmentów umundurowania. Wobec powyższego w 1930 r. Związek Legionistów Polskich oddział w Radomiu wystapił do Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach z wnioskiem o niezwłoczne zajęcie się nieuporządkowanymi mogiłami oraz do Wojskowego Biura Historycznego z prośbą o rozpoznanie terenu.
Zapoczątkowane w 1930 r. działania doprowadziły do zbadania terenu, przeprowadzenia ekshumacji i przeniesienia szczątków poległych oraz do wybudowania mauzoleum w Żytkowicach. Głównym organizatorem budowy mauzoleum został Dyrektor Naczelny Państwowej Wytwórni Prochu w Pionkach, uczestnik bitwy pod Anielinem-Laskami – dr Jan Prot. Utowrzony został "Komitet urządzenia cmentarza legionistów polskich poległych w 1914 r. Pod Laskami i Anielinem", któremu przewodniczyli Czesław Kowalski – starosta powiatu kzoienickiego oraz dr Jan Prot. Kosztorys przekopania pobojowiska i budowy pomnika-mauzoleum opiewał na kwotę 15 500 zł. Projekt obiektu opracował inż. arch. Stanisław Klonowski z Kielc, budowę nadzorował inż. arch. Aleksander Boberski. Podczas prac ekshumacyjnych trwających około 6 miesięcy przebadano około 4000 m kw. Ziemi. Oprócz znalezionych wówczas szczątków legionistów, w mogile umieszczono zwłoki legionistów pochowanych wcześniej na wspomnianych cmentarzach: pod Laskami, w Brzustowie, pod Zagożdżonem, w Janusznie-Bóbku i pod Policzną. Na mogile wybudowano pomnik, który z wielką pompą, w obecności m.in. gen. Składkowskiego, Walerego Sławka, gen. Tokarzewskiego, biskupa Jasińskiego, odsłonięto 19 listopada 1933 r.
O lokalizacji mauzoleum zdecydowało największe nasilenie walk, które miało miejsce na terenie torów kolejowych i położonej obok stacji kolejowej.
Monumentalny grobowiec założony na planie prostokąta o wymiarach 27 m x 30 m, wzdłuż osi północ-południe, obwiedziony jest kamiennym murem z granitowych głazów (o grubości 50 cm) przykrytych cementową nakrywą. Tylna część muru jest wyższa o 30 cm. Główne wejście przez dwuskrzydłową, metalową bramę znajduje się w murze północnym. Od bramy głównej do pomnika prowadzi droga wyłożona chodnikowymi płytami cementowymi. Pośrodku cmentarza jest umieszczony pomnik-mauzoleum z kryptą zawierającą prochy poległych legionistów. Nad całością dominuje betonowy, łaciński krzyż o wysokości 5,30 m i przekroju ramion 0,60 m x 0,30 m. U jego podstawy, od strony głównego wejścia, znajduje się metalowy orzeł legionowy posadowiony na kuli (całość ok. 1,30 m wys.). Pod nimi jest obelisk w formie ściętego ostrosłupa o kwadratowej podstawie (bok - ok. 3,60 m, wysokość - ok. 3,50 m). W obelisku jest 4 prostokątne wnęki zwieńczone łukiem. Obelisk jest nakryty granitowymi płytami. Jego wierzchołek posiada wym.: 2,30 m x 2,30 m. We wnękach umieszczone są 4 prostokątne, metalowe tablice o przybliżonych wymiarach: 1,74 m x 0,80 m, zawierające inskrypcje. U góry tablic są umieszczone oznaki legionowe, a poniżej tablic legionowe orły. Obelisk jest zbudowany z granitowych ciosów i płyt. Krzyż, orzeł i obelisk usytuowane są na granitowym cokole o wys. 1,25 m założonym na planie kwadratu o wym. 7,80 m x 7,80 m (podstawa - około 9,00 m x 9,00 m). W narożnikach cokołu znajduje się 4, zaś pomiędzy nimi jeszcze po 2 kamienne kule (razem 12), spięte metalowymi łańcuchami. Wejście na cokół od strony północnej wiedzie sześcioma granitowymi schodami. Całkowita wysokość pomnika wynosi 11,10 m. Do budowy pomnika został użyty miejscowy granit narzutowy, jedynie oblicowania obelisku, schody i kula zostały wykonane w granitu wołyńskiego.
Na froncie pomnika (wnęka północna) jest napis:
†
D.O.M.
TU ŚPIĄ SNEM WIECZ-
NYM ŻOŁNIERZE 1-SZEJ
BRYGADY LEGIONÓW,
POLEGLI W WALCE
O NIEPODLEGŁOŚĆ
POLSKI
POD
ANIELINEM I LASKAMI
22.X-26.X
1914 ROKU.
OBYWATELE
WOLNEJ RZECZYPOSPOLITEJ
POLSKIEJ
1933 R.
Z pozostałych trzech stron pomnika wypisane są nazwiska 51 zidentyfikowanych poległych i zmarłych legionistów wraz ze wzmianką o około 100 nieznanych. Na poszczególnych tablicach znajdują się teksty:
(tablica w zachodniej wnęce)
ŚPIJ KOLEGO W CIEMNYM GROBIE
NIECH SIE POLSKA PRZYŚNI TOBIE
I BATALJON
LEG. 1 KOMP. "MIKOŁAJ" KLUS WŁADYSŁAW
LEG. -//- KOZŁOWSKI JULJAN
LEG. -//- STANKOWSKI BOLESŁAW
LEG. 2 KOMP. BIEGA TADEUSZ
LEG. -//- BATORSKI BOLESŁAW (RYTWICZ)
LEG. -//- CZERNIEWSKI ZYGMUNT
LEG. -//- "SZERSZEŃ" KUBERCZYK WIKTOR
LEG. -//- MACZUGA – SIESKO
LEG. 3 KOMP. KONOWSKI JAN
LEG. 4 KOMP. CZARNEK ZDZISŁAW
LEG. -//- GROTOWSKI MARJAN-WŁOSTOWSKI
LEG. -//- GORTZ MIKOŁAJ
LEG. -//- "PRAWDZIC" SĘKOWSKI ZYGMUNT JAN
LEG. -//- SKULSKI MIECZYSŁAW
LEG. -//- "WID" STRENGER HENRYK
LEG. -//- OBYWATEL "MICHAŁ"
V BATALJON
LEG. 3 KOMP. DANIELUK ALEKSANDER
LEG. -//- GROCHAL WŁADYSŁAW
LEG. -//- KWIECIEŃ ANTONI
LEG. -//- PODMAGÓRSKI WŁADYSŁAW
(tablica we wschodniej wnęce)
Z TRUDU WASZEGO I ZNOJU
POLSKA POWSTAŁA BY ŻYĆ
III BATALJON
PODOF. 2 KOMP. "ZADORA" BARTOSZEWSKI EMIL
LEG. -//- BARDZYŃSKI JAN
LEG. -//- DUPAK JÓZEF
PLUT -//- "HURAGAN" DZIEMBOWSKI ADAM
LEG. -//- HORWATH TADEUSZ
LEG. -//- LETTNER MIECZYSŁAW
LEG. -//- ROTT ADAM
LEG. -//- TEROWICZ TADEUSZ
PODOF. -//- WOLSKI
LEG. -//- WARSALA FRANCISZEK
PPOR. 3 KOMP MICHAŁOWSKI STANISŁAW
SEKC. -//- CZURUK KAROL
LEG. -//- DOBRZAŃSKI ADAM
LEG. -//- "ŻAR" GODEK FRANCISZEK
LEG. -//- "WITOLD" KARLIŃSKI LEONARD
LEG. -//- "DĄB" KARCZMARCZYK
LEG. -//- KOTOWSKI ADAM
LEG. -//- "ŻAK" PIWOWARCZYK JÓZEF
LEG. -//- ŚLIWOŃ ANTONI
LEG. -//- "KOMFMOR" SLAZ
LEG. -//- WALKA FELIKS
LEG. -//- WOJDYŁO WŁADYSŁAW
(tablica w południowej wnęce)
BÓG I OJCZYZNA
III BATALJON
PPOR. 4 KOMP. BŁASZKIEWICZ JAN
LEG. -//- DĄBROWSKI MARJAN
LEG. -//- "MIRSKI" GÓRA JÓZEF
LEG. -//- "KRAJ" KRAJEWSKI MARCELI
LEG. -//- KOSSOWSKI ARTUR
LEG. -//- KOCHAŃSKI STANISŁAW
PODOF -//- NASIELSKI JÓZEF
LEG. -//- ŁAKOMSKI
LEG. TAB. BARANOWSKI
I OKOŁO 100
NIEZNANYCH
LEGJONISTÓW
